استقبال رئیس مجمع پارلمانی شورای اروپا از روند تغییر دولت در گرجستان
IRIB Uzbek Radio
مترجم: بهرام افتخاری.
جام جم آنلاین
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC علی علیزاده
مقدمه
عضویت گرجستان در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) موضوعی است که طی سال های اخیر بویژه با روی کار آمدن میخاییل ساکاشویلی مطرح شده است. نقطه شروع روابط میان گرجستان و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی به دوران حکومت های پیشین در گرجستان از جمله حکومت گامساخوردیا و شواردنادزه باز می گردد؛ البته این روابط هیچگاه به جدیت روابط کنونی میان گرجستان و ناتو نبوده است.
پیوستن گرجستان در سال های میان 1994 تا 1998 میلادی به برنامه ناتو موسوم به مشارکت برای صلح زمینه ساز استحکام دوستی میان گرجستان و ناتو و احداث دفتر دیپلماتیک تفلیس در مقر اصلی ناتو در بروکسل پیوستن نیروهای زمینی گرجستان به نیروهای بین المللی کمک به امنیت در افغانستان (ISAF) در سال های مابین 2004 تا 2008 میلادی و رای مثبت پارلمان گرجستان برای پیوستن این کشور به سازمان ناتو و سفر جان کری، وزیر خارجه آمریکا به گرجستان و دیدار با میخائیل ساکاشویلی و تأکید مقامات گرجستان بر مسئله عضویت گرجستان در ناتو، همگی از جمله تلاش های گرجستان در سال های اخیر برای به عضویت در آمدن در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی به شمار می رود. در این یاداشت ابتدا سعی می شود اهداف و فلسفه تشکیل سازمان ناتو در قبل و بعد جنگ سرد تبیین شود و در ادامه نیز اهمیت گرجستان برای ناتو و موانع عضویت گرجستان در این سازمان و چشم انداز این مسئله تبیین و مورد ارزیابی قرار گیرد.
چارچوب نظری
نظریه رئالیسم و موازنه منفی برای تبیین رابطه گرجستان و ناتو در نظر گرفته شده است. نکته مهم تحلیلی رئالیستی این است که اساساً تأمین امنیت در نظام خودیاری و آنارشیک تنها از طریق تلاش مستمر بر تقویت قدرت به ویژه توانمندی نظامی امکان پذیر است. در نظریه های موازنه و بازدارندگی «همپایگی یعنی برابری قابلیت های نظام قدرت های رقیب» مفهومی کلیدی به شمار می رود .برخی از رئالیست ها مانند «استفن والت» بر مفهوم همزاد و مکمل موازنه قوا یعنی «موازنه تهدید» تأکید دارند.
تهدید عبارت است از ترکیبی از قدرت تهاجمی دولت، توان نظامی، نزدیکی جغرافیایی و نیات تجاوزکارانه احتمالی. پس صرف داشتن قدرت مهم نیست و سایر عوامل نیز مهم اند منظور او این است که آنچه در روابط میان دولت ها حائز اهمیت است صرفاٌ قدرت نظامی هر یک نبوده و برداشت آنها از یکدیگر به عنوان تهدید نیز اهمیت فراوان دارد. دولت ها در برابر آن دسته از دولتهایی دست به موازنه می زنند که تهدیدی فوری نسبت به موجودیت یا منافع آنها باشند . در رابطه با کشور گرجستان چون در سطح ملی قابلیت دفاعی و خودیاری را ندارد احساس تهدید ناشی از ترکیبی از قدرت تهاجمی، توان نظامی، نزدیکی جغرافیایی و نیات تجاوزکارانه دولت های دیگر (به خصوص روسیه)، آنها را مجبور به برقراری حالت موازنه از طریق گرایش به سوی ناتو می کند.
ناتو قبل از جنگ سرد
فلسفه ی وجودی این پیمان نظامی، ایجاد کمربند امنیتی به دور دموکراسیهای غربی و نیز محاصره ی کمونیسم و اقمار آن بود. سازمان ناتو یکی از سه حلقه ی نظامی بلوک غرب برای محاصره ی بلوک شرق بود اما دو حلقه ی دیگر آن یعنی سازمان سنتو و سیتو اکنون از میان رفته است. در واقع این پیمان مرحله ی سوم استراتژی بزرگ غرب بعد از طرح مارشال و مسابقه ی تسلیحاتی با شرق یا جنگ سرد بود که به رهبری آمریکا اجرا می شد.
طبق ماده ی 9 پیمان آتلانتیک شمالی برای سازمان ناتو یک ساختار متمرکز متشکل از نهادهای نظامی و مدنی در نظر گرفته شده است. در رأس ناتو، شورای آتلانتیک شمالی متشکل از وزرای کشورهای عضو قرار دارد که حداقل هر دو سال یکبار تشکیل جلسه میدهد. این شورا بالاترین مرجع تصمیمگیری در پیمان ناتو است و تصمیمات آن به اتفاق آرا اتخاذ میشود.
از آنجا که ناتو برای مقابله با تهدیدات نظامی شوروی سابق و پیمان ورشو تأسیس شده بود برای این سازمان یک سیستم کامل فرماندهی نظامی برای جنگهای احتمالی در نظر گرفته شده که متشکل از رؤسای ستادهای ارتش کشورهای عضو و سه سرفرماندهی شامل فرماندهی اروپایی، فرماندهی اقیانوس اطلس و فرماندهی انگلیس است.
مقر ناتو ابتدا در فرانسه قرار داشت اما پس از آن که ژنرال دوگل سال 1966 در اعتراض به سیطره ی آمریکا بر این سازمان و اینکه فرماندهی عالی نیروهای مسلح این سازمان همواره بر عهده ی یکی از افسران ارشد آمریکا بود از فرماندهی نظامی ناتو خارج شد این مقر به بروکسل پایتخت بلژیک منتقل شد.
ناتو پس از جنگ سرد
پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد شوروی، سران ناتو در نوامبر 1991 در رم راهبرد جدید خود را ارائه دادند. در این اجلاس رهیافت کلان امنیتی جدیدی تدوین شد که در آن بر نقش جدید ناتو در مدیریت بحران ها و دخالت در کمک به روند دموکراسی سازی مورد تأکید قرار گرفته بود. تشکیل سازمان هایی چون مشارکت برای صلح و شورای همکاری آتلانتیک شمالی (NACC) North Atlantic Cooperatoin Council که بعداً در سال 1994 به شورای همکاری اروپایی- آتلانتیک تغییر نام داده نیز در همین چهارچوب صورت گرفت.
سرانجام در سال 1999 سران ناتو در پنجاهمین سالگرد تشکیل این سازمان «مفهوم راهبردی جدید» را تصویب کردند که در تشریح اهداف و وظایف ناتو علاوه برمسائل امنیتی، بازدارندگی و دفاع، مسائل جدیدی چون مدیریت بحران، مشورت در تأمین اهداف حیاتی و مشارکت سایر کشورها را مورد اشاره قرار داده و به مواردی چون کنترل تسلیحات، اختلافات قومی، حقوق بشر، دموکراسی، حفاظت از سیستم های اطلاعاتی و موارد مشابه توجه شده است و از طرف مسئولین ناتو بیان گردید که این سازمان دیگر خود را در چارچوب دفاع سرزمینی از اروپای غربی، محدود و محصور نمی سازد.
اهمیت گرجستان برای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی
گرجستان به عنوان کشوری واقع در قفقاز جنوبی به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی، استراتژیک و ژئوپلتیکی مناسب و همجواری با منطقه دریای سیاه می تواند شرایط فوق العادهای را برای فعالیت های ناتو در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز ایجاد کند. این کشور با دارا بودن منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی و قرار داشتن در حوزه دریای خزر از پتانسیل بالایی برخوردار است تا بتواند مسیری مهم برای ترانزیت انرژی و کالا باشد. گرجستان به دلیل قرار داشتن در قلب قفقاز یکی از حساس ترین بخش ها در این منطقه است و از این جهت می تواند برای ناتو حایز اهمیت باشد و از آنجا که به نوعی محل اتصال غرب با آسیای مرکزی است، به لحاظ استراتژیکی و ژئوپولتیکی برای ناتو به منظور گسترش به شرق اهمیت بسزایی دارد.
موانع و چشم انداز عضویت گرجستان در ناتو
از نقطه نظر امنیتی این کشور مکمل استراتژی امنیتی روسیه، محل رویارویی احتمالی ناتو با شرق و خط مقدم قفقاز می باشد. همجواری دریای سیاه با دریای مدیترانه از طریق تنگه های بسفر و داردانل، موجب اهمیت دریای سیاه، بعنوان تنها راه ارتباطی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به آب های آزاد است کشورهای مذکور برای دستیابی به این مسیر مطلوب، نیازمند بندر و سواحل گرجستان هستند.
امنیت کشور گرجستان هم مانند آذربایجان بدلیل موقعیت ژئوپولیتیکی و وجود قومیت های گوناگون، با قدرت های منطقه ایی و فرامنطقه ایی گره خورده است. سیاست نگاه به غرب در مسایل سیاسی و امنیتی جریانی نهادینه شده در این کشور است. گرجستان در دوره استقلال به واسطه ظهور خودمختاری های متعدد، دچار بحران ملی گردید و عمده وقت و نیروی دولت مرکزی صرف تمامیت ارضی و درگیری با جنبش های خودمختاری گردید. دخالت روسیه نیز سطح بحران را از حالت داخلی ارتقا بخشیده و به یک بحران منطقه ای سوق داد.
گرجستان برای حل این نابه سامانی های داخلی به عنوان مشتاقترین کشور در حرکت به سوی پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو شناخته شده است. همکاری میان ناتو و گرجستان میتواند به طور خاص به عنوان موازنه دهنده در برابر روسیه قلمداد بشود. تفلیس روسیه را به عنوان قدرت تهدید کننده تلقی میکند و سعی میکند که از طریق انطباق و نزدیکی به ناتو و آمریکا، مانع تهدید آن شود.
از اوایل سال 2005 زمانی که «ساکاشویلی» قدرت را در دست گرفت، گرجستان حتی بیشتر از قبل طرفدار غرب شد. انقلاب رُز فقط شروع اتحاد میان واشنگتن و تفلیس بود که در قالب ناتو گسترش یافت. در واقع انطباق اصلی گرجستان با آمریکاست ولی تفلیس ترجیح میدهد زیر چتر ناتو این انطباق شکل بگیرد تا روسیه را از حمله به گرجستان باز دارد به همین دلیل این مسئله استنباط میشود که گرجستان در تلاش است میان تهدید روسیه و همکاریش با ناتو و آمریکا، موازنه ایجاد کند.
همکاری گرجستان با ناتو دو تأثیر بر امنیت منطقه داشته است اولین تأثیر آن، افزایش سریع بودجههای دفاعی گرجستان است. گرجستان به سختی برای تقویت بخش دفاعی کار میکند تا با معیارهای ناتو تطبیق پیدا کند و به سطوح قابلیت همکاری با ناتو دست پیدا کند برای رسیدن به این هدف، بودجه دفاعیاش را برای احراز صلاحیت عضویت در ناتو دو برابر کرد. اگرچه روسیه، گرجستان را به ایجاد وضعیت دشوار امنیتی متهم کرد با این حال افزایش سریع بودجههای نظامی برای مدرنیزاسیون کردن ارتش گرجستان مورد استفاده قرار گرفت.
واقعیت این است که مناطق تجزیه طلب(آبخازیا و قفقاز جنوبی) که اغلب به وسیله روسیه حمایت میشوند از احتمال حمله ارتش مدرن شده گرجستان میترسند. دومین تأثیر امنیتی، در رابطه با ادغام گرجستان در ناتو است. تفلیس در مسیر پیوستن به ناتو بسیار زیاد کار کرده است و با اشتیاق برنامه عملی مشارکت انفرادی را اجرا کرده است و طی مذاکرات زیاد با ناتو برای تصویب برنامه عملی عضویتش کار کرده است با این وجود روسیه و دو جمهوری تجزیه طلب (اوستیای جنوبی و آبخازیا) که جهتگیریشان به شدت به سوی مسکو است به گرجستان برای الحاق به ناتو اجازه نمیدهند.
از متغیرهای داخلی و خارجی که چشم انداز عضویت گرجستان در ناتو را تحت شعاع قرار می دهد یکی پیشرفت تفلیس در روند اجرایی کردن اصلاحات، دموکراسی سازی، ایجاد بازار آزاد و ارتش حرفه ایی و مدرن است و عامل داخلی دیگر مربوط به مناقشه های حل نشده آبخازیا و اوستیای جنوبی است. گرجستان مطرح می کند که مناطق جدایی طلب در داخل مرزهای شناخته شده بین المللی گرجستان قرار دارند اما هیچکدام از مناطق تجزیه طلب تمایلی به ابقا تحت حاکمیت حکومت مرکزی گرجستان ندارند.
این سوال مطرح می شود که اگر گرجستان به ناتو بپیوندد وضعیت این دو منطقه چگونه خواهد بود؟ آبخازیا و اوستیای جنوبی هر دو آشکارا متمایل به روسیه هستند نیروهای تأمین کننده صلح روسی از دارندگان پاسپورت روسیِ آبخازیا و اوستیای جنوبی حمایت میکنند اگر گرجستان قصد دارد به عضویت ناتو در بیاید اوّل باید این دو منازعه را حل کند و برای همین خاطر ناتو با ارائه هر گونه جدول زمانی برای الحاق گرجستان به ناتو موافق نمی کند. دبیر کل ناتو «چاپ دی هوپ» در اکتبر 2007 بیان کرد که گرجستان برای عضویت در پیمان آتلانتیک شمالی باید به حل و فصل منازعات داخلیاش مبادرت ورزد.
مهمترین متغیر خارجی تاثیر گذار بر عدم عضویت گرجستان در ناتو نیز، سیاست روسیه نسبت به گرجستان است. روسیه مخالف پیوستن گرجستان به ناتو است و در زمان جنگ داخلی گرجستان در آگوست 2008، مناطق تجزیه طلب آبخازیا و اوستیای جنوبی را بعنوان دولت های مستقل به رسمیت شناخت زیرا اگر گرجستان عضویت ناتو را به دست آورد تفلیس با استناد به بند 5 معاهده واشنگتن، ناتو را به عنوان متحد خود میخواند تا در بسیاری مواقع که روسیه تصمیم حمله به مناطق مرزی را دارد از گرجستان دفاع کند و به همین خاطر همکاری ناتو با گرجستان و در حالت کلی الحاق گرجستان به ناتو در داخل پیمان آتلانتیک، بسیار به بحث گذاشته شده است.
متغیر خارجی دیگر اثرگذار بر عدم عضویت گرجستان کشورهایی هستند که روابط قوی با روسیه دارند و از تمایل گرجستان برای عضویت در ناتو حمایت نمیکنند نمونه آن کشور آلمان است که چندین موافقتنامه انرژی را با روسیه امضا کرده است و حدود 40 درصد از کل مصرف گازی آن از طریق روسیه تأمین میشود. این مسئله یکی از عوامل اصلی باز داشتن الحاق گرجستان به ناتو است.
علی رغی وجود این موانع گرجستان سعی دارد با گرایش بسوی ناتو حالت توازن را در برابر روسیه حفظ کند در کل تداوم این موانع و حل نشدن آن، چشم انداز عضویت کشور گرجستان را در سازمان ناتو مخدوش می سازد و به نظر نمی رسد گرجستان در کوتاه مدت یا حتی در میان مدت موفق به عضویت در سازمان ناتو شود.
نتیجه
جایگاه روسیه به عنوان بازیگر اول منطقه و تداوم سیاست اوراسیاگرایی این کشور و تلاش برای استیلای سنتی خود در منطقه اوراسیا در کنار وابستگی بخشی از اعضای ناتو از جمله آلمان به نفت و گاز این کشور و پیروی از سیاست روسیه در رابطه با عضویت گرجستان از مهمترین عوامل خارجی تأثیر گذار بر عضویت گرجستان در سازمان ناتو است. از عوامل داخلی نیز می توان به عدم تطبیق توسعه یافتگی اقتصادی، نظامی و سیاسی گرجستان با استانداردهای ناتو و نیز مناطق تجزیه طلب اوستیا و آبخازیای جنوبی اشاره کرد. با تداوم این موانع به نظر نمی رسد گرجستان بتواند در کوتاه مدت یا میان مدت به عضویت کامل سازمان ناتو در بیاید.
قاسم اصولی ،دانشجوی دکتر روابط بین الملل دانشگاه تربیت مدرسFars News Agency
مرکز فرهنگی پژوهشی روش
Iranian Students' News Agency - ISNA
کد خبر: 92030502511
خبرگزاری آریا